Antiochia Syryjska: historia miasta

Antiochia Syryjska jest bez wątpienia jednym z ważniejszych miast w dziejach chrześcijaństwa. To w tym mieście, według Dziejów Apostolskich (11,26), wyznawców Jezusa po raz pierwszy nazwano chrześcijanami a dosłownie chrystianami (z gr. christianoi), analogicznie do określeń stronnictw politycznych i nazw zwolenników, takich jak cezarianie, herodianie, pompejanie. Istniał tutaj najważniejszy po Jerozolimskim Kościele-Matce Kościół złożony z poganochrześcijan i judeochrześcijan a dla Pawła z Tarsu Antiochia była bazą wyjściową w pracy misyjnej. Ekonomicznie miasto było ważnym ośrodkiem handlowym leżącym na szlakach do Damaszku, Palestyny i Egiptu, a także punktem wyjścia w kierunku Mezopotamii, Persji i Osroene. Przez Bramę Syryjską odchodził główny trakt w stronę Azji Mniejszej.

Historia Antiochii, to historia pełna konfliktów i podbojów. Miasto zostało założone około 300 r. p.n.e. nad rzeką Orontes u podnóża Góry Silpius (Habib el-Nadżar) . Seleukos I Nikator, uznany oficer armii Aleksandra Macedońskiego wybudował je, jako stolicę państwa Seleucydów i nazwał na cześć swego ojca Antiocha. Ogromne imperium Seleucydów rozciągało się od Azji Mniejszej aż po Indie, jednak targane wewnętrznymi konfliktami stopniowo zmniejszało swoje terytorium. W 83 r. p.n.e. w wyniku walk dynastycznych o tron Syrii, Syryjczycy poprosili Tigranesa II, króla Armenii, o obronę i przejęcie władzy oferując mu koronę, czym władca podporządkował sobie Syrię, a namiestnikiem Antiochii został wówczas Magadates. W 66 r. p.n.e. w wyniku porażki poniesionej w wojnie z Rzymem Tigranes II wycofał się z Syrii, a w 64 r. p.n.e. Antiochia została zdobyta przez rzymskiego dowódcę i polityka Pompejusza, stając się stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Miasto zostało rozbudowane i wzbogacone o forum, amfiteatr, bibliotekę, łaźnię i akwedukty, a brzegi Orontesu połączono pięcioma mostami. Antiochia stała się największą metropolią Syrii i trzecim co do wielkości miastem Imperium Rzymskiego. Każda z jego czterech dzielnic (jedna położona na rzecznej wyspie) była otoczona własnym murem, a dodatkowo osobny mur obejmował całe miasto. Starożytny geograf i historyk Strabon nazywał je Tetrapolis.

W I w. n.e. prócz chrześcijaństwa istniały i mieszały się w Antiochii różne religie pogańskie.  Sprawowano nadal stare kulty syryjskie, m.in. święto Mai, kult Adonisa i Izydy, a grecką boginię Tyche czczono jako boską opiekunkę miasta. Dominował język grecki, w szczególności wśród ludzi uczonych, zaś lud z przyległych wiosek posługiwał się językiem syryjskim. Miasto zamieszkiwało około pół miliona mieszkańców, z czego 45–60 tys. stanowiła ludność żydowska. Żydzi Antiocheńscy byli ludźmi bardzo otwartymi. Józef Flawiusz pisze o nich w Wojnie Żydowskiej: „Zawsze zapraszali wielu Greków do udziału w swych nabożeństwach i w ten sposób przyłączali ich niejako do siebie” (Flawiusz, Wojna Żydowska, 7, 43).  W czasie prześladowań hellenistów w Jerozolimie wielu z nich uciekło, jak zaświadczają Dzieje Apostolskie, do Fenicji, na Cypr i właśnie do Antiochii (Dz 11, 19) i to tutaj chrześcijanie helleńscy głosili Grekom Dobrą Nowinę o Panu Jezusie (Dz 11, 20n). Swobodne przyjmowanie pogan do Kościoła Antiocheńskiego dotarło „do uszu Kościoła w Jerozolimie”. Stamtąd wysłano do Antiochii Barnabę, który wprowadził do Kościoła Pawła z Tarsu. Praktykowano tu wspólne posiłki judeochrześcijan z poganochrześcijanami, co stało się powodem konfliktu pomiędzy Pawłem a przybyłym do Antiochii Piotrem (ów spór nazwano później konfliktem antiocheńskim (Ga 2,11-14). Według tradycji, pierwsi chrześcijanie gromadzili się na peryferiach miasta w grocie (Sen Piyer Kilisesi), w której przebywali Paweł, Barnaba, Łukasz i być może Piotr. Za czasów cesarstwa Bizantyjskiego postawiono tu kaplicę, a w czasie pierwszej krucjaty krzyżowcy zbudowali Kościółek.

W 256 r. n.e.  Antiochię najechał i zdobył Szapur I, wielki władca Persji, wkrótce jednak miasto zostało odbite przez prowadzącego prorzymską politykę Odenatusa, króla Palmyry. Pod koniec III wieku, gdy Imperium Romanum rozpadło się na cesarstwo zachodniorzymskie i cesarstwo bizantyjskie, Antiochia znalazła się pod panowaniem Bizancjum. Prócz rujnujących w skutkach działań wojennych miasto i jego port w Seleucia Pieria zostały poważnie uszkodzone przez trzęsienia ziemi w 526 i 528 r. Po drugim  trzęsieniu bizantyjski cesarz Justynian I Wielki przemianował nazwę na Theopolis (Miasto Boga) i przywrócił sporą część budynków do użyteczności, jednak w 540 roku pod wodzą Chosroesa I Anoszirwana Persowie ponownie najechali i zburzyli Antiochię, w której zginęło wtedy ok. 300 tysięcy ludzi. Justynian I poprosił Chosroesa o pokój ofiarowując mu znaczną kwotę pieniędzy i odbudował miasto, jednak było ono już mniejsze niż przedtem. Za panowania Chosroesa II, w 611 r. Miasto Boga po raz kolejny ugięło się Persji, jednak bizantyjski władca Herakliusz odbił Antiochię i zadał cios Persom, pokonując ostatecznie Chosroesa II, który nie zgadzał się na pokój.

Z nastaniem Islamu rozpoczęły się również arabskie podboje. Arabowie dysponowali wielbłądami, które w przeciwieństwie do armii konnych, mogły pokonywać trudne tereny pustynne, co na dłuższą metę okazało się bardzo skuteczne. Bizancjum osłabione działaniami wojennymi nie było w stanie obronić się przed najazdem arabskiej armii, która w 636 r. zajęła Syrię. Wybitny bizantyjski władca Nicefor II Fokas odbił Antiochię w 969 r., jednak nowe zagrożenie pojawiło się ze strony Turków Seldżuckich, których najazdy zagroziły całemu Wschodniemu chrześcijaństwu. W 1084 r. miasto zajął wywodzący się od Seldżuków sułtan Sulajman Ibn Kutulmisz. Turcy niedługo zajmowali Antiochię, gdyż wkrótce nastał czas krzyżowców.

21 października 1097 r. rozpoczęło się oblężenie Antiochii przez rycerstwo pierwszej  wyprawy krzyżowej (była to tzw. druga fala krucjaty). Wodpowiedzi na wezwanie Jaghi Sijana, namiestnika miasta, 3 czerwca 1098 r. z pomocą przybyła około 40–tysięczna armia Turków Seldżuków, jednak Antiochia była już niemal w całości zdobyta; broniła się jeszcze cytadela. Pod dowództwem Kurbughi rozpoczęło się oblężenie, a 28 czerwca krzyżowcy wyszli z miasta i starli się z wojskami tureckimi zmuszając ich do odwrotu. Poddała się także cytadela, a Antiochia ostatecznie została przekazana Boemundowi z Tarentu, jednemu z przywódców krucjaty, który w efekcie utworzył Księstwo Antiochii. Za sprawą regenta Tankreda z Hauteville Księstwo powiększone zostało o Tars i Latakię, podbite miasta należące do Bizancjum. Po roku 1260 Antiochii zaczęli zagrażać Mamelukowie. Częste wojny osłabiły armie i w efekcie tego w 1268 r. miasto zdobył i złupił Bajbars, sułtan z dynastii Mameluków, doprowadzając tym samym do upadku 170-letniego Księstwa Antiochii.
W wieku XVI Antiochia  została włączona do Imperium Ottomańskiego, a dziś znajduje się w południowo-wschodniej Turcji, jednak ze starożytnego miasta nie ostało się zbyt wiele.

Ze starożytnej Antiochii wywodzi się m.in. Ignacy, biskup i jeden z Ojców Kościoła, który w wieku 80 lat poniósł śmierć męczeńską. W IV wieku zawiązała się szkoła antiocheńska, którą była grupa osób zajmujących się teologią i egzegezą biblijną. Odrzucali oni alegoryczne odczytywanie Biblii i poszukiwali sensu historycznego. Do głównych przedstawicieli „szkoły antiocheńskiej” należeli m.in. Diodor z Tarsu, Teodoret z Cyru, Jan Chryzostom, Teodor z Mopsuestii, Polichromiusz, Nestoriusz, Euzebiusz z Nikoedii, Teognis z Nicei.

Autor: Mariusz Bieniek

Bibliografia: