Teodoret z Cyru: Początek i Ojciec

O tym, że jest jeden początek wszechświata, mówi zarówno Stare jak i Nowe Pismo: Bóg wszechświata i Ojciec naszego Pana, Jezusa Chrystusa, niezrodzony, niezniszczalny, wieczny, bezkresny, nie do opisania, nie do określenia, niezłożony, bezcielesny, niewidzialny, prosty, dobry, sprawiedliwy, umysłowe światło, moc żadną miarą niepoznawalna, mierzona jedynie boską wolą. Cokolwiek chce, może uczynić. Nauczył nas tego jasno Prorok: „Wszystko przecież – mówi – co zechciał, uczynił”[1]. Nauczycielem tego, o czym mowa, jest boskie Pismo. Słyszymy bowiem jak Bóg mówi rozpoczynając nadawanie Prawa: „Ja jestem Pan, Bóg twój, który Cię wywiódł z ziemi Egiptu: nie będziesz miał innych bogów oprócz Mnie”[2]. I znowu: „Słuchaj, Izraelu, Pan Bóg twój jest Panem jedynym”[3]. Współbrzmiąc z tymi wypowiedziami naucza także przez proroka Izajasza: „Ja bowiem – mówi – Bóg, jestem pierwszy i Ja jestem ostatni, oprócz Mnie nie ma Boga”[4]. „Przede Mną nie ma innego Boga i po Mnie nie będzie, poza Mną nie ma”[5]. I znowu: „Ja jestem Bogiem, i po Mnie nie będzie”[6]. I znowu: „Ja jestem Bogiem i nie ma innego poza Mną, oprócz Mnie nie istnieje sprawiedliwy zbawca”[7]. W sposób oczywisty przez te wypowiedzi oskarża brednie Walentyna, Marka, Bazylidesa i Marcjona. Mówi przecież, że ani przed Nim, ani po Nim nie ma innego Boga, ale Ten sam jest pierwszy i ostatni.

Współbrzmi z tymi wypowiedziami także boskie nauczanie świętych Ewangelii. Zbawca i Pan nasz przecież, wypełniając za nas wszelką sprawiedliwość (sam przecież powiedział do Jana: „Pozwól teraz, w ten sposób bowiem trzeba, żeby wypełniła się wszelka sprawiedliwość”[8]), przyjął – jako że był człowiekiem – także potrzebę modlitwy i wyjaśnił apostołom, jak nauczać o Ojcu: w formie modlitwy przekazał uczniom naukę teologiczną. „Tym przecież jest – mówi – życie wieczne, aby znali Ciebie, jedynego prawdziwego Boga”[9]. I znowu: „Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te sprawy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom”[10]. Również boski Apostoł mówi w ten sposób: „Królowi wieków, nieśmiertelnemu, jedynemu Bogu, cześć i chwała na wieki wieków. Amen”[11]. I znowu: „Jeden Bóg, jeden pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek Chrystus Jezus”[12]. A także: „Jeden Bóg Ojciec, z którego wszystko”[13].

Można znaleźć jeszcze wiele innych wypowiedzi Starego i Nowego Pisma, które wykazują się zgodnością i głoszą jednego Boga. O tym, że jest On niewidzialny, naucza zarówno Stare jak i Nowe Pismo. W Starym bowiem mówi do Mojżesza: „Nikt nie może zobaczyć Mojego oblicza i żyć”[14], a w świętych Ewangeliach Pan powiedział: „Nie znaczy to, aby ktokolwiek widział Ojca; jedynie Ten, który jest od Boga, On widział Ojca”[15]. To także głośno stwierdza natchniony przez Boga Ewangelista: „Boga nikt nigdy nie widział”. Ukazuje jednak także, skąd się nauczył, bowiem dodaje: „Jednorodzony Syn, który jest w łonie Ojca, On pouczył”[16]. Także Apostoł woła: „niezniszczalnemu, jedynie mądremu Bogu cześć i chwała na wieki wieków. Amen”[17]. I dalej: „Którego nikt z ludzi nie widział i nie może zobaczyć”[18]. Także o tym, że jest On nieokreślony i nie do pisania, nauczyliśmy się ze Starego i Nowego Pisma. Mówi bowiem Bóg w Starym: „Czy Ja nie wypełniam nieba i ziemi? – mówi Pan”[19]. I znowu: „Niebo jest moim tronem, ziemia podnóżkiem moich stóp. Jaki dom daci mi za mieszkanie – mówi Pan – albo jakie miejsce jest miejscem mojego spoczynku?”[20]. Boski Dawid zaś woła, że „w Jego ręce otchłanie ziemi”[21]. Ręką zaś nazwał działanie mocy zarządzającej wszystkim (tÁj o„konomikÁj dun£mewj t¾n ™nšrgeian) i ukazał, że to nie On zawiera się we wszystkim, ale że wszystko zależy od Jego opieki (promhqe…a). W innym hymnie zaś mówi do Niego: „Gdzie odejdę od Twojego ducha? I gdzie ucieknę od Twojego oblicza? Nawet jeśli wstąpię do nieba, Ty tam jesteś, i nawet jeśli zstąpię do Hadesu, jesteś obecny. I gdybym wziął sobie skrzydła jak jutrzenka i zamieszkał na krańcach morza, to przecież nawet tam Twoja ręka będzie mnie wiodła i otoczy mnie Twoja prawica”[22]. Słowa te ukazują, że zarówno Jego istota jak i moc są nie do opisania. Także prorok Izajasz woła: „On obejmuje okrąg ziemi, ci, którzy w niej mieszkają, są jak szarańcza”[23]. I znowu stawiając zarzuty bezsilność bogów udziela nam takiej nauki o Bogu wszechświata: „Kto bowiem – mówi – zmierzył swoją ręką wodę i wymierzył niebiosa? Kto góry zważył na wadze i pagórki na szalach? Kto poznał zamysł Pana i kto stał się Jego doradcą, do którego On by się zwracał? Albo kto ukazał Mu osąd, kto ukazał Mu drogę roztropności”[24]. Następnie, na ile to jest możliwe dla ludzkiego umysłu i glinianego języka, ukazał nieokreśloność mocy. „Jeśli wszystkie narody – mówi – postrzega się jako kroplę wody u wiadra, jako pyłek na szali i ma się za pyłek, to do kogo porównacie Pana albo do jakiego podobieństwa Go porównacie?”[25].  Jeśli niebo, ziemia i natura wód obejmują Stwórcę wszelkiej natury i miarą tego wszystkiego jest miara boskiej ręki, to niech zastanowią się ci ludzie, którzy zabierają się za mierzenie Boga językiem, nad bezmiarem natury tej ręki, pojmując rękę nie jako część ciała, ale jako energię, która skonstruowała i pokierowała wszystkim.

Takich rzeczy uczy więc o Bogu wszechświata Stare Pismo, a mógłby ktoś znaleźć jeszcze inne sprawy podobne do tego, co zostało powiedziane, które uczą o niemożności opisania boskiej istoty, mądrości i mocy. Natomiast w boskich Ewangeliach Pan nauczył Samarytankę[26] myśleć w podobny sposób. Kiedy bowiem ona snuła domysły, że boskość możnaby objąć miejscem, i z tego powodu powiedziała: „Ojcowie nasi oddawali cześć na tej górze, wy zaś mówicie, że w Jerozolimie należy oddawać cześć”, Pan wprowadził ją w zupełnie inne poglądy i nauczył ją, że natura boskości jest nie do ogarnięcia, bowiem powiedział do niej: „Zaprawdę mówię ci, kobieto, że nadchodzi godzina, a nawet już jest, że ani w Jerozolimie, ani w ty miejscu nie będziecie czcili Ojca”. Gdy w ten sposób nauczył, że boski kult nie jest przypisany do jakichś miejsc, dodał: „Bóg jest Duchem i Jego czciciele winni czcić Go w duchu i prawdzie”. Tak ukazał, że boska natura jest bezcielesna i niezmierzona.

O tym natomiast, że Bóg wszechświata jest wieczny, uczy błogosławiony Dawid, który w jednym miejscu stwierdza: „Od wieku aż do wieku Ty jesteś”[27], a w innym: „Wysłucha Bóg i poniży ich Ten, który trwa od wieków”[28]. Uczy tego także prorok Izajasz, gdy woła: „Bóg wieczny, który zbudował krańce ziemi, nie zmęczy się ani nie znuży, Jego myślenie się nie wyczerpuje”[29]. Natomiast boski Apostoł ukazuje Go jako stwórcę wieków[30]. Pan zaś mówi nie tylko, że boska natura istnieje przed stworzeniem, ale także że Królestwo zostało przygotowane świętym przez założeniem świata[31].

Takich rzeczy nauczyliśmy się na temat początku wszechświata ze Starego i z Nowego Pisma: nie że – jak głoszą wymysły Walentyna i Bazylidesa – pojawiały się męskie i żeńskie eony, związki, stosunki i wypustki, i nie – jak chcą Kerdon, Marcjon i Manes – że były różne i przeciwne sobie początki, ale że jest jeden początek: ten sam, dobry i sprawiedliwy, jak to później ukażemy.

Teodoret z Cyru, Streszczenie boskich dogmatów, 1.

tł. z j. greckiego Przemysław M. Szewczyk